سد شاه عباسی ؛ نازک ترین سد دنیا در طبس - حمایت از تولید ملی

به گزارش حمایت از تولید ملی، کمتر کسی پیدا می گردد که از جاذبه های تاریخی خراسان جنوبی شنیده باشد و نام طاق شاه عباسی طبس به گوشش نخورده باشد. بنایی که شاید دیدنی ترین اثر تاریخی طبس به شمار بیاید و یکی از جاذبه های فراموش نشدنی استان خراسان جنوبی که چندین لقب تکرار نشدنی را همراه خود دارد. طاق شاه عباسی پر رکوردترین بنای تاریخی ایران است! سدی با 60 متر ارتفاع که نه تنها لقب قدیمی ترین و بزرگ ترین سد قوسی دنیا را با خود یدک می کشد، بلکه به مدت 550 سال هم به عنوان بلندترین سد در دنیا شناخته می شد، اما سد شاه عباسی یک لقب دیگر هم دارد که هنوز هیچ سدی پیروز به تصاحب آن نشده است: نازکترین سد دنیا که به خاطر عرض تاج یک متری اش به این نام شناخته می گردد.

جغرافیای سد شاه عباسی طبس

برای تماشا طاق شاه عباسی که به سد شاه عباسی هم معروف است، باید به روستای 700 ساله خرو و در فاصله ‪27 کیلومتری شهر طبس جایی در نزدیکی چشمه آب گرم مرتضی علی (ع) سفر کنید. بالاتر از این چشمه، دره تنگی وجود دارد که در آن طاق شاه عباسی بنا شده است. قدمت این طاق را به دوره صفویه نسبت می دهند و معتقدند که سنگ نگاره های بز کوهی که بر آن حک شده اند، نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است. عده ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت بر دیواره های طاق دعا می نمایند.

روش کار سد شاه عباسی طبس

ایرانیان در دره های تنگ، سدها را روی طاق های آجری احداث می کردند که بدین ترتیب احتیاج به سیستم انحراف در حین احداث مرتفع می شد. این روش خلاقانه با کارکرد کاهش بیشینه سیلاب در سد عباسی ترکیب شده است. سیلاب ها با دوره بازگشت 10 سال از زیر طاق به صورت آزادانه عبور می نمایند. در سیلاب های بزرگ تر، مقداری از حجم سیلاب در پشت سد ذخیره می گردد، به این ترتیب طی صدها سال، سد عباسی، شهر طبس را در مقابل سیلاب های رودخانه نهرین حفاظت نموده است.

با توجه به اینکه به علت موقعیت خروجی سد، رسوب در پشت سد ذخیره نمی گردد، می توان انتظار داشت برای هزاران سال، این سازه بی نظیر بدون احتیاج به تعمیر و نگهداری و مدیریت، کارکرد اصلی خود را به انجام برساند.

نکته مهم آن است که اگر امروز بر اساس آخرین دستاوردهای مهندسی سد و سیلاب، سدی برای کنترل سیلاب رودخانه نهرین احداث گردد، معینات آن بسیار به سد عباسی نزدیک خواهد بود.

ساختار سد شاه عباسی طبس

طاق بند در قسمت پایین شامل طاقی است آجری که پاکار آن بر کوه های سنگی دو طرف رودخانه قرار گرفته است و بلندای طاق تا زیر تیزه آن 17 متر و بلندای آن 30 متر تخمین زده می گردد که این طاق قدیمی ترین بخش بناست که دو قسمتی بودن بنا از نظر زمان ایجاد آن به خصوص از طرف پشت طاق بند به خوبی قابل مشاهده است.

نکته جالب در این طاق چگونگی قرار گرفتن آجرهای آن است که به پهنای معینی محدود نشده، بلکه به صورت شعاعی تا بدنه کوه ادامه یافته و طاقی با مقاومت بسیار زیاد به وجود آورده است و قسمت بالای بند هم که با قلوه سنگ ساخته شده، سومین مرحله بازسازی یا ایجاد بند است.

در قسمت بالا، بند حالت قوسی به خود گرفته تا بتواند در پهنای بیشتر دهانه دره در برابر فشار آب مقاومت بیشتری کند و این نکته یکی از راه چاره های قابل توجهی است که معماران ایرانی با درک صحیح از مقاومت مصالح و مقاومت شکلی بناها آن را دریافته و به کار گرفته اند که احتمالا بازسازی های آخر به دستور شاه عباس اجرا شده است.

در کنار این سد نقش چند بز روی سنگ حک شده است. این سنگ نگاره ها نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است و عده ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت بر دیواره های طاق دعا می نمایند. قدمت این سنگ نگاره ها معین نیست، ولی کارشناسان قدمت آن را بیش از 7000 سال می دانند.

چشمه آبگرم مرتضی علی طبس

اگر گذارتان به طبس و روستای خرو افتاد، بعد از تماشای این سد جالب و شگفت انگیز حتما سری هم به چشمه مرتضی علی بزنید که شما را بیشتر غافلگیر خواهد نمود.

این چشمه در آن واحد دو بخش سرد و گرم دارد که به موازات یکدیگر جریان پیدا می نمایند. به این معنی که یک سمت چشمه سرد و سمت دیگر آن گرم است و شما با قدم زدن در آن می توانید یک پای خود را در آب سرد چشمه و پای دیگرتان را در آب گرم فرو کنید.

علت این اتفاق آن است که آب گرم چشمه از دیواره سمت راست به داخل رودخانه می ریزد و همین موضوع اختلاف دمایی را در چشمه ایجاد می نماید که گاهی به 10 درجه هم می رسد! غلظت بیشتر آب گرم و تفاوت ساختاری آن با آب سرد جاری در کف رودخانه باعث می گردد این آب ها تا مسافت حدود سیصد متری بستر رودخانه هم پیش بروند، در حالی که به طور کامل با هم مخلوط نشده اند و در بستر رودخانه قابل تفکیک هستند! به این ترتیب می بینید که در یک طرف رودخانه آب سرد و در طرف دیگر آب گرم جریان دارد.

برای رسیدن به آبگرم مرتضی علی باید از شهر طبس بگذرید و بعد، حدود پنج کیلومتر را با پای پیاده طی کنید که بیشتر این جهت از داخل آب می گذرد. در طول راه، دیواره های بلند دره مانندی در دو طرف همراهی تان می نمایند که روی آن ها حفره های کوچک و بزرگ با نظم خاصی قرار گرفته اند. برخی از این حفره ها، چشمه های جوشان آب هستند که بزرگ ترین شان به حمام مرتضی علی معروف شده است.